Risk Değerlendirmeleri Neden Yapılmalıdır?

Bugün geldiğimiz noktada risk yönetimi ve risk değerlendirmesi İş sağlığı ve güvenliğine yaklaşım felsefesinin en önemli unsurunu oluşturmaktadır.

Genel manada ve en basit haliyle RİSK; Bir tehlikeden kaynaklanan olayın ortaya çıkma olasılığı ile bu olayının sebep olacağı etkinin şiddeti arasındaki bağlantıdır.

Risk Değerlendirmeleri Neden Yapılmalıdır?

Bugün geldiğimiz noktada risk yönetimi ve değerlendirmesi İş sağlığı ve güvenliğine yaklaşım felsefesinin en önemli unsurunu oluşturmaktadır. Bunun en önemli nedenleri şöyle sıralanabilir.

• İSG’ ye eski yaklaşımda tehlike bazlı düşünme esas alınmıştır.
• Yeni yaklaşımda ise risk bazlı düşünme esas alınmıştır.
• Eski yaklaşımda toplu koruma önlemlerinden çok kişisel korunma önlemleri öne çıkmıştır. Yeni yaklaşımda ise  proaktif olma ve önleyici tedbirler dediğimiz toplu koruma önlemleri önem kazanmıştır.
• Eski yaklaşımda İSG konusunda özel eğitimlere tabi tutulmuş profosyonel uzman katkısı yasal olarak istenmez  iken yeni yaklaşımda sanayiden sayılan ve 50 ve daha fazla işçi çalıştıran işyerleri için İSG uzmanlarından hizmet alınması zorunlu hale getirilmiştir.
• Eski yaklaşımda iş ekipmanlarının imalatta insan sağlığına zarar vermeyecek olduğunun belgelendirmesi yapılmazken yeni yaklaşımda iş ekipmanlarının imalatta güvenli imal edilmesinin yolunu sağlayan CE belgelendirme sistemi zorunlu hale getirilmiştir.

Burada sıralanan nedenlerle yeni yaklaşımın temel prensiplerinden birisi risk değerlendirmesi olmuştur. Çünkü risk değerlendirmesi önleyici bir mantık içerisinde henüz bir bedel ödemeden alınacak önlemlerin neler olduğunun belirlenmesi için yapılan bilimsel bir çalışmadır.

İşyerleri ve hatta günlük yaşantımızda bulunduğumuz çevremiz tehlikelerle ve bu tehlikelerin neden olabileceği risklerle doludur. İşte karşı karşıya kaldığımız bu bazen bize zarar vermeyecek önleyici tedbirlerle güvenli hale getirilmiştir. Bu nedenlerle bizler onları kendimiz için bir risk olarak algılamamaktayız. Aynı şekilde işyerlerinde üretim amacıyla kullandığımız tüm ekipmanlar, tesisler ve kullanılan enerji kaynakları da çalışanlara zarar vermeyecek şekilde sürekli olarak güvenli hale getirilmeye çalışılmıştır. Risk değerlendirmesi çalışmalarında işte bu güvenlik donanımlarının yeterli olup olmadığı ile yeterli değilse alınması gerekli yeni önlemlerin neler olduğunun tespiti için yapılan çalışmaların bir bütünüdür.

Bugün ülkeler iş kazaları ve meslek hastalıklarının neden olduğu maddi ve manevi kayıpları azaltmak ve yolla kaybedilen maddi değerleri ekonomiye kazandırmak için yoğun bir çaba içerisine girmişlerdi. İş sağlığı ve güvenliği konusuna bilimsel bir temel üzerinde yaklaşan gelişmiş ülkeler bu kayıplarını çok az seviyelere çekmeye başarmışlardır. Ancak gelişmekte olan ülkeler arasında yer alan Ülkemizde halen iş kazaları ve meslek hastalıklarını neden olduğu direk ve indirekt maliyetler,ülke ekonomisi üzerinde önemli bir mali yük oluşturmaktadır. Bu kayıplarla ilgili olarak çok ciddi çalışmalar yapılmamasına rağmen, Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığınca, kayıpların yıllık toplamının 30-35 milyar TL.civarında olduğu tahmin edilmektedir.

İş kazaları ve meslek hastalıklarını bu ekonomik kayıplarının yanında kayıpların psikolojik ve sosyolojik etkileri de dikkate alındığında, çok ciddi bir sorun ile karşı karşıya bulunduğumuz bir gerçektir. İşte iş kazaları ve meslek hastalıklarının neden olduğu bu kayıpların azaltılabilmesi için yapılacak çalışmalara bir temel oluşturmak ve belirlenen yüksek düzeydeki risklerle ilgili olarak önleyici faaliyetler başlatabilmenin bilimsel yolu risk değerlendirmesi yapmaktır.

Çalışma ortamı gözle görünen veya görünmeyen tehlikelerle doludur. Bu tehlikelerden kaynaklanan riskleri tahmin etmek ve kabul edilemez olanları ortadan kaldırmak için izlenecek en iyi bilimsel esaslı çalışma RİSK DEĞERLENDİRMESİDİR.

Yasalarda Risk Değerlendirmesi

İş Kanunu Madde 78:

”Bu Kanuna tabi işyerlerinde iş sağlığı ve güvenliği şartlarının belirlenmesi ve gerekli önlemlerin alınması, işyerlerinde kullanılan araç, gereç, makine ve hammaddeler yüzünden çıkabilecek iş kazaları ve meslek hastalıklarının önlenmesi ve özel durumları sebebiyle korunması gereken kişilerin çalışma şartlarının düzenlenmesi, ayrıca iş sağlığı ve güvenliği mevzuatına uygunluğu yönünden; işçi sayısı, işin ve işyerinin özellikleri ile tehlikesi dikkate alınarak işletme belgesi alması gereken işyerleri ile belgelendirilmesi gereken işler veya ürünler ve bu belge veya belgelerin alınmasına ilişkin usul ve esaslar, iş sağlığı ve güvenliği ile ilgili konularda yapılacak risk değerlendirmesi, …..Sağlık Bakanlığının görüşü alınarak Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığınca çıkarılacak yönetmeliklerle belirlenir.”

İSG Yönetmeliği ;

Tanımlar
Madde 4 / a) Risk değerlendirmesi: İşyerlerinde var olan ya da dışarıdan gelebilecek tehlikelerin, işçilere, işyerine ve çevresine verebileceği zararların ve bunlara karşı alınacak önlemlerin belirlenmesi amacıyla yapılması gerekli çalışmaları, ifade eder.

İşverenin Genel Yükümlülükleri

Madde 6 —

İşveren aşağıda belirtilen sağlık ve güvenlikle ilgili hususları yerine getirmekle yükümlüdür:
a) İşveren, işçilerin sağlığını ve güvenliğini korumak için mesleki risklerin önlenmesi, eğitim ve bilgi verilmesi dahil gerekli her türlü önlemi almak, organizasyonu yapmak, araç ve gereçleri sağlamak zorundadır. İşveren, sağlık ve güvenlik önlemlerinin değişen şartlara uygun hale getirilmesi ve mevcut durumun sürekli iyileştirilmesi amaç ve çalışması içinde olacaktır.
b) İşveren, sağlık ve güvenliğin korunması ile ilgili önlemlerin alınmasında aşağıdaki genel prensiplere uyacaktır:
1) Risklerin önlenmesi,
2) Önlenmesi mümkün olmayan risklerin değerlendirilmesi,
3) Risklerle kaynağında mücadele edilmesi,
4) İşin kişilere uygun hale getirilmesi için, özellikle işyerlerinin tasarımında, iş ekipmanları, çalışma şekli ve üretim metodlarının seçiminde özen gösterilmesi, özellikle de monoton çalışma ve önceden belirlenmiş üretim temposunun hafifletilerek bunların sağlığa olumsuz etkilerinin en aza indirilmesi,
5) Teknik gelişmelere uyum sağlanması,
6) Tehlikeli olanların, tehlikesiz veya daha az tehlikeli olanlarla değiştirilmesi,
7) Teknolojinin, iş organizasyonunun, çalışma şartlarının, sosyal ilişkilerin ve çalışma ortamı ile ilgili faktörlerin etkilerini kapsayan genel bir önleme politikasının geliştirilmesi,
8) Toplu korunma önlemlerine, kişisel korunma önlemlerine göre öncelik verilmesi,
9) İşçilere uygun talimatların verilmesi.
c) İşveren, işyerinde yapılan işlerin özelliklerini dikkate alarak;
1) Kullanılacak iş ekipmanının, kimyasal madde ve preparatların seçimi, işyerindeki çalışma düzeni gibi konular da dahil işçilerin sağlık ve güvenliği yönünden tüm riskleri değerlendirir
Bu değerlendirme sonucuna göre; işverence alınan önleyici tedbirler ile seçilen çalışma şekli ve üretim yöntemleri, işçilerin sağlık ve güvenlik yönünden korunma düzeyini yükseltmeli ve işyerinin idari yapılanmasının her kademesinde uygulanmalıdır.

İşverenin Diğer Yükümlülükleri

Madde 9 —

İşveren yukarıda belirtilen yükümlülükleri ile beraber aşağıdaki hususları yerine getirmekle yükümlüdür:
a) İşveren ;
1) İşyerinde risklerden özel olarak etkilenebilecek işçi gruplarının durumunu da kapsayacak şekilde sağlık ve güvenlik yönünden Risk Değerlendirmesi yapar.
2) Risk değerlendirmesi sonucuna göre, alınması gereken koruyucu önlemlere ve kullanılması gereken koruyucu ekipmana karar verir.
3) Üç günden fazla işgünü kaybı ile sonuçlanan iş kazaları ile ilgili kayıt tutar.
4) İşçilerin uğradığı iş kazaları ile ilgili rapor hazırlar.

Risk Değerlendirmesi Yapılmasının Amacı

• Tehlikelerin belirlenmesi,
• Her bir tehlikenin ortaya çıkma olasılığıyla, olası sonuçların şiddet derecesinin değerlendirilmesi,
• Mevcut kontrollerin etkinliğinin gözden geçirilmesi,
• Acil önlem gerektiren yüksek risklerle, orta vadede önlem alınması gereken risklerin belirlenmesi
• Bu risklerin kabul edilebilir seviyelere indirilmesi için alınacak önlemlerin belirlenerek uygulanması ve izlenmesidir.

Risk Değerlendirmesi Ne Zaman Yapılmalıdır

• İşe başlarken veya daha önce hiç yapılmamışsa,
• İşte herhangi bir değişiklik halinde,
• İş kazası,meslek has.veya bir ramak kaldı olayından sonra,
• Düzenli aralıklarla yapılması gerekmektedir.

Kimyasal Maddelerle Çalışmalarda Sağlık ve Güvenlik Önlemleri Hakkında Yönetmelik’ in RİSK DEĞERLENDİRMESİ başlıklı 6 Maddesinde;

c) Risk değerlendirmesi aşağıdaki hallerde yenilenecektir;
1) Risk değerlendirmesinde belirlenen sürelerde,
2) Çalışma koşullarında önemli bir değişiklik olduğunda,

3) Ortam ölçümleri ve sağlık gözetimlerinin sonuçlarına göre gerektiğinde,
4) Kimyasal maddeler nedeni ile herhangi bir kaza olduğunda,
5) En az beş yılda bir defa.

Yapılacağı yasal olarak belirtilmiştir.

Risk Değerlendirmesini Kim Yapmalı

Risk değerlendirmesinin bir kişi tarafından mı yoksa bir ekip tarafından mı yapılması gerektiği veya hangi yöntemin daha yararlı olacağı ile ilgili olarak sürekli tartışmalar yaşanmaktadır. Risk değerlendirmesinin kişi veya ekip tarafından yapılmasının olumlu ve olumsuz yönleri aşağıda verilmiştir.

Birey Yaklaşımının Avantajları

• Çabuk netice alınmasını sağlar,
• Kişinin diğer uzmanlar tarafından yönlendirilmesini engeller
• Kişiye, İSG konusunda tek yetkili ve otorite olduğu hissini verir
• Maliyeti düşüktür.

Birey Yaklaşımının Dezavantajları

• Teknik uzmanlık gerektirir.
• Yönetimin “İSG iş güvenliği uzmanının işidir” anlayışının yerleşmesini sağlar.
• Tek boyutlu olması yetersizlik getirebilir.
• Katılım sağlanamadığından çalışanlar kendi bölümlerinde tehlike ve risklerin olmadığını savunurlar.
• Kişilerin farklı kavrama seviyeleri değerlendirmeyi etkileyebilir.

Takım Yaklaşımının Avantajları

• Gerekli bilgi tüm çalışanlar tarafından sağlanabilir.
• Herkesi tatmin edecek sonuçlar elde edilebilir.
• Katılanlara aidiyet ve işbirliği ruhu kazandırır
• Yöneticilerin katılımı, yapılan çalışmalara ve sonuçlarına herkesin sahip çıkmasını sağlar.

Takım Yaklaşımının Dezavantajları

• Takım çalışmalarından netice daha geç alınabilir.
• Takım içi etkileşim sonucu etkileyebilir
• Çalışılması gereken zaman ve maliyet yüksek olur.

Risk Yönetiminin Unsurlaru

1. Politika
2. Planlama
3. Organizasyon
4. Uygulama
5. İzleme-kontrol
6. Gözden geçirme

5 Adımda Risk Değerlendirmesi

1. Tehlikelerin tespit edilmesi
2. Risklerin belirlenmesi ve derecelendirilmesi
3. Kontrol tedbirlerine karar verilmesi
4. Kontrol tedbirlerinin tamamlanması
5. İzleme ve tekrar etme

Tehlikelerin tespit edilmesi

Şu üç soru tehlikeleri tanımlamamıza olanak tanır;

1. Tehlike kaynakları nelerdir?
2. Bu tehlikeden kim yada ne zarar görebilir?
3. Zarar nasıl ortaya çıkabilir?

Tehlikeler tespit edilirken özellikle iş ekipmanları ve sistemler, binalar tehlikenin kaynağı olarak görülmeli, ve bu kaynaktan hangi yolla zarar oluşacağı sorusu sorulmalıdır. Bu sorunun cevapları o kaynaktan oluşacak tehlikeleri ortaya çıkaracaktır. Bu yolla bir kaynaktan birden fazla tehlikenin oluşacağı tespit edilebilecektir. Yani bir kaynaktan birden fazla tehlike oluşur, her bir tehlikeden de bir den fazla risk oluşur.

Bu sistematik yaklaşım içerisinde bir işyerinde tehlikeler şu yollarla tespit edilebilir.

• Geçmiş kayıtları inceleyerek
• Mevcut durumu inceleyerek
• Mevzuat ve literatürü inceleyerek

Geçmiş kayıtların incelenmesi:

• Ortam ölçüm raporlarının incelenmesi,
• İş kazası ve ramak kaldı raporlarının incelenmesi,
• İSG Kurulu yıllık faaliyet raporlarının değerlendirilmesi,
• Kamu ve özel denetim elemanları raporlarının incelenmesi,
• Teknik periyodik kontrol raporlarının incelenmesi,

Mevcut durumu incelenmesi: 

• Kimyevi, fiziki ve biyolojik etkenlerin listesi
• İş ekipmanlarının incelenmesi
• Çalışma çevresinin incelenmesi
• Ergonomik şartların incelenmesi
• İş aktivitelerinin gözden geçirilmesi
• İmalatçı verilerinin değerlendirilmesi
• Organizasyonun incelenmesi

Mevzuat ve literatürün incelenmesi:

• İSG mevzuatının incelenmesi
• İlgili diğer mevzuatların incelenmesi
• Standartların incelenmesi
• ILO normlarının incelenmesi
• Literatür taraması,
• İmalatçı verilerinin değerlendirilmesi
• Uzman yorumlarından yararlanılması

Bu yollarla tespit edilecek tehlikeler şu yollarla sistematik olarak gruplandırılabilir;

Tehlikelerin Gruplandırılması

1. Mevzuat esaslı gruplama : Tüm İSG yönetmelik ve tebliğlerinin incelenmesi.
2. Proses esaslı gruplama : İşyerinde bir yönetim sistemi TS EN ISO 9001, 14001 ve TS 18001 Yönetim sistemlerinde biri veya bir kaçının kurulduğu ve Proseslerin belirlendiği işyerlerinde uygulanabilir bir yaklaşımdır.
3. Yerleşim esaslı gruplama : İşyerinin fiziki yerleşim sistemine göre her bir bağımsız fiziki bölümdeki bütün tehlikelerin gruplandırılması yöntemidir
4. Bilimsel esaslı gruplama : Bu sistemde tehlikeler; Mekanik Tehlikeler, Elektrik Tehlikeleri, Fiziksel Tehlikeler, Kimyasal Tehlikeler, Biyolojik Tehlikeler, Çevresel Tehlikeler, İdari Tehlikeler, Organizasyonel Tehlikeler. İnsanlardan kaynaklanan Tehlikeler v.b olmak üzere gruplandırılmaktadır.
5. Karma gruplama : En çok kullanılan yöntemdir. İşyerinin girişinden başlayarak yerleşim ve iş akışına göre sıra ile başlanıp, gerekirse her bir bölüm içerisinde bilimsel esaslı gruplandırma veya mevzuat esaslı gruplandırmaların iç içe yapıldığı gruplandırmadır.

Risklerin Belirlenmesi ve Derecelendirilmesi

Risk değerlendirmesinin 2. Adımında tehlikelerden kaynaklanan risklerin ne yada neler olabileceğine karar verilir . Aşağıda şematik olarak ta gösterildiği gibi bir tehlikeden birden fazla risk oluşabileceği hiçbir zaman unutulmamalıdır.

Aşağıdaki faktörler bir kaza ya da olayın meydana gelme ihtimalini etkileyebilir;

• Riske maruz kalan kişiler,
• Riske maruz kalmanın tipi, sıklığı ve süresi,
• Riske maruz kalma ile tesirleri arasındaki ilişki,
• İnsan faktörleri,
• Güvenlik fonksiyonlarının güvenilirliği,
• Güvenlik tedbirlerinin işlemez hale getirilme veya yanıltılma imkanları,
• Güvenlik tedbirlerinin idame ettirilebilme kabiliyeti

Risklerin belirlenmesi aşamasından sonra tercih edilen nicel veya nitel yöntemlerle risklerin derecelendirilmesine geçilir. Bu derlemede en klasik ve temel risk değerlendirme modeli olan MATRİS sistemi 5 li, matris olarak esas alınmıştır.

R = O X Ş
R = Risk
O = Olabilirlik (Tehdidin olma ihtimali)
Ş = Şiddet (Zararın Derecesi) olarak ifadelendirilmiştir.

olabilirliğinin belirlenmesinde şu skala kullanılmıştır;

Olası sonuçlar ve zararın şiddetinin hesaplanmasında şu skala kullanılmıştır;

Sonuçların değerlendirilmesi için aşağıdaki risk matrisi oluşturulmuştur;

RİSK MATRİSİ

Oluşturulan risk matrisine göre kabul edilebilirlik, yasal şartlar, yerel özellikleri ve işyeri şartları dikkate alınarak aşağıdaki şekilde tanımlanmıştır.