Elle Taşıma İşleri Standartları, Elle Taşıma İşleri Yönetmeliğinde, belirtilmiştir.
Elle Taşıma İşleri Standartları
İçindekiler
- Yükün özellikleri
- Fiziksel güç gereksinimi
- Çalışma ortamının özellikleri
- İşin gerekleri
- Bireysel risk faktörleri
olmak üzere beş ana başlık altında toplanmaktadır
Yükün Özellikleri
Eğer yük;
- Çok ağırsa,
- Çok büyükse,
- Kaba veya kavranması zorsa,
- Dengesiz veya içindekiler yer değiştiriyorsa,
- Vücuttan uzakta tutulmasını veya vücudun eğilmesini veya bükülmesini gerektiren bir konumdaysa,
- Özellikle bir çarpma halinde yaralanmaya neden olabilecek yoğunluk ve şekildeyse, elle taşınması, bilhassa sırt ve bel incinmesi riskine neden olabilir.
Yük çok ağırsa; Yükün ağırlığı ile ilgili olarak mevzuatta belirlenmiş herhangi bir ağırlık şartı bulunmamaktadır. Konu ile ilgili olarak mevzuatta tek bir değerin belirtilmesi probleme daha basit bir bakış açısı getirecek ve diğer faktörlerin göz ardı edilmesine sebep olabilecektir [10]. Ayrıca farklı çalışma şartlarında çok çeşitli çalışan profilinin olması ve her bir çalışanın kapasitelerinin birbirinden farklı olmasından dolayı sabit bir ağırlık bilgisi verilmesi doğru bir yaklaşım olmayacaktır. Fakat çalışma faaliyetinin genel durumu hakkında bilgi edinebilmek için bir takım nümerik verilere de ihtiyaç duyulmaktadır. Aşağıdaki şekilde farklı yüksekliklerdeki yüklerin vücuttan uzaklığa bağlı olarak ağırlıklarının ne kadar olacağı ile ilgili bilgi vermektedir.
Şekilde verilen ağırlık değerleri saatte üç defa gibi seyrek gerçekleştirilen, iş temposunun yoğun olmadığı, yeterli dinlenme süresinin bulunduğu ve yükün herhangi bir süre içinde bir ekipman ile kaldırılmadığı durumlar için iki elle iyi kavranabilen ve sabit bir vücut pozisyonunda faaliyetin gerçekleştirildiği varsayılarak oluşturulmuştur.
Elle taşıma işleri değerlendirilirken ağırlığın düşünülmesi gereken tek faktör olmadığı unutulmamalıdır. Tekrarlama, bireysel kapasite, duruş ve çalışma ortamı gibi birçok faktör de göz önünde bulundurulmalıdır.
Yük çok büyükse: Genel olarak, aşağıdaki şekilde görüleceği gibi taşınacak yükün herhangi bir boyutu 75 cm’den fazla ise, taşıma esnasında yaralanma riski yüksektir ve yük bir kişinin kavrayabilmesi için çok büyüktür.
Yük kaba veya kavranılması zorsa: Kaba ve kavranılması zor yükler; ebatları 75 cm’yi aşan, keskin kenarları bulunan, gevşek içerikli, taşınma esnasında eldiven kullanımını gerektiren ve yeterli boşluğa sahip belirli tutma yerleri bulunmayan yükleri içermektedir. Yükün biçimi, tutma şeklini etkileyecek bir faktördür. Örneğin, bel hizasında taşınan yükün alt ön köşeleri elin ulaşabileceği noktada değilse yükü iyi bir şekilde kavramak zorlaşacaktır. Ya da el ile vücudun önünde taşınan hacimli bir yük görüş alanını kısıtlayacağından kayma, sendeleme ve düşme gibi riskler ortaya çıkacaktır.
Yük dengesiz veya içindekiler yer değiştiriyorsa: Eğer yük dengesiz, akışkan ve kayması muhtemel içeriğe sahipse elle taşıma sırasında uygulanacak kuvvetin tahmin edilmesi zorlaşır ve bu belirsizlik, taşıyan kişinin hazır olmadığı anda aniden ilave zorlanmalara maruz kalmasına sebep olur. Bu durum, genelde yükün özellikleri hakkında bilgi sahibi olunmadığında ya da yükün üzerinde özelliği ile ilgili olarak herhangi bir uyarıcı işaret bulunmadığı durumlarda ortaya çıkmaktadır.
Yük, vücuttan uzakta tutulmasını veya vücudun eğilmesini veya bükülmesini gerektiren bir konumda ise: Örneğin 20 kg ağırlığındaki bir parçanın taşınarak makineye sabitlenmesi, çalışanın makineye normal seviyesinden fazla uzanması ve o pozisyonda işlem yapması gibi durumlarda, yük gövde hizasından uzaklaşmakta ve bel ve sırt bölgesindeki baskı artmaktadır.
Yük taşınma esnasında vücuttan ne kadar uzak olursa bel ve sırta binen baskı da o derece fazla olacaktır
Yapılan araştırmalara göre, kol boyu uzaklıkta taşınan bir yükün yaptığı baskı, vücut hizasında taşınan bir yükün yaptığı baskıdan 5 kat daha fazladır.
Fiziksel Güç Gereksinimi
Eğer iş;
- Çok yorucu ise,
- Gövdenin(belden yukarısı) dönmesi ile yapılabiliyorsa,
- Yükün beklenmedik, ani hareketi ile sonuçlanıyorsa,
- Vücut dengesiz bir pozisyonda iken yapılıyorsa, bedenen çalışma şekli ve harcanan güç, bilhassa sırt ve bel incinmesi riskine neden olabilir.
İş çok yorucu ise: Elle taşıma işine konu yükler çalışanın kaldırma kapasitesinin üstünde çalışma sistemine göre yükün taşınma işlemi vücudun bükülmesi ile gerçekleştiriliyor ve faaliyet süresi uzun, dinlenme araları az ise iş çok yorucu olarak tanımlanabilir.
İş gövdenin (belden yukarısı) dönmesi ile yapılıyorsa: Çalışanın ayakları sabit bir pozisyondayken belden yukarısını döndürerek yükü taşıması ve desteklemesi, bel ve sırt bölgesinin maruz kaldığı yüklenmeyi önemli ölçüde arttırmaktadır. Gövdenin doğru ve dönmüş duruş pozisyonu aşağıdaki şekilde gösterilmektedir.
İş yükün beklenmedik hareketi ile sonuçlanıyorsa: Yükün ani hareketi ile sonuçlanan durumlar, işin doğal sürecinde olmayan fakat taşıma esnasında aniden gelişebilecek durumlardır. Stoktan bir malzeme taşınması esnasında rafların arasına sıkıştığı için hareket ettirilmesi zor olan bir yükün, çalışanın beklemediği ya da yükün kontrolünün tamamının çalışanın elinde olmadığı bir anda, yükün raftan alınma çabalarının bir sonucu olarak serbest kalması durumu örnek verilebilir. Hiç beklenmedik bir anda ani harekete sebep olan bu gibi durumlar, çalışanın vücudunun maruz kalacağı anlık yüklenmeyi arttırmaktadır. Özellikle sağlık sektörü çalışanlarında bu duruma sık rastlanmaktadır
İş, vücut dengesiz bir pozisyonda iken yapılıyorsa: Dengeli vücut pozisyonu ile elle taşıma işi gerçekleştirilirken çalışanın muhafaza etmesi gereken duruş ifade edilmektedir. Örneğin işin yapılışı gereği, bir yükün uzun bir süre boyunca omuz hizasının üzerinde kaldırılması ya da zeminde bulunan sepetteki ürünlerin arka arkaya eğilerek alınması gibi işlemler dengesiz vücut pozisyonlarına sebep olmaktadır. Postür bozukluğu olarak da adlandırılan dengesiz vücut duruşları, kas iskelet sistemi rahatsızlıkları ortaya çıkmasına sebep olmaktadır.
Çalışma Ortamının Özellikleri
Çalışma ortamı ile ilgili olarak;
- Çalışılan yer, işi yapmak için yeterli genişlik ve yükseklikte değil ise,
- Zeminin düz olmamasından kaynaklanan düşme veya kayma tehlikesi varsa ve zemin veya üzerinde durulan yer dengesiz ise,
- Çalışma ortam ve şartları, çalışanların yükleri güvenli bir yükseklikte veya uygun bir vücut pozisyonunda taşımasına uygun değil ise,
- İşyeri tabanında veya çalışılan zeminlerde yüklerin indirilip kaldırılmasını gerektiren seviye farkı varsa,
- Sıcaklık, nem veya havalandırma uygun değil ise, özellikle sırt ve bel incinmesi riski söz konusudur
Çalışılan yer, işi yapmak için yeterli genişlik ve yükseklikte değil ise: Çalışılan yerin işi yapmak için yeterli genişlikte ve yükseklikte olmaması durumlarında önemli ve göz ardı edilmemesi gereken nokta, taşıma ve kaldırma esnasında düzgün vücut pozisyonunun korunmasıdır. Çalışma ortam tasarımının işe uygun olarak yapılmaması, faaliyet esnasında postür bozukluklarının ortaya çıkmasına sebep olmaktadır.
Zeminin düz olmamasından kaynaklanan düşme veya kayma tehlikesi varsa ve zemin veya üzerinde durulan yer dengesiz ise: Zeminin pürüzsüz olmaması, herhangi bir malzemeyi taşıma esnasında yerde takılmaya neden olabilecek malzemelerin varlığı, yağ, toz ve granül gibi zemini kayganlaştıran malzemelerin bulunması gibi sebepler taşıma işi esnasında düşme, kayma ve yaralanma riskini arttırmaktadır. Bu duruma ek olarak, tarım çalışanları gibi engebeli arazilerde taşıma işi gerçekleştiren ya da inşaat çalışanlarının uygun olmayan iskelelerde taşıma işini gerçekleştirdiği durumlarda da zeminin dengesiz olmasına bağlı olarak iş kazaları riski ortaya çıkmaktadır.
Çalışma ortam ve şartları, çalışanların yükleri güvenli bir yükseklikte veya uygun bir vücut pozisyonunda taşımasına uygun değil ise: Yapılacak işin gereği yükün çalışanın ulaşabileceği mesafeden daha yüksekte konumlandırılmış olduğu durumlarda yükün kavranması esnasında kol ve sırt bölgesi üzerinde oluşan baskı artmakta ve yükün kontrolü azalmaktadır. Ya da çalışma şartları gereği bir yükü kavramak için vücudun tekrarlı şekilde yana bükülmesi gerekiyorsa bu duruş bel üzerinde oluşan baskının artmasına sebep olmaktadır. Bu gibi durumlarda çevresel etmenler yükün güvenli bir yükseklikte taşınmasını engellemektedir. Aynı zamanda alçak çalışma seviyeleri ya da sınırlı çalışma alanları duruş bozukluklarına sebep olmaktadır. Genelde çevrede bulunan mobilya ya da diğer bir takım engeller bükülme ve eğilme ihtiyacını arttırmakta ve büyük hacimli yüklerin hareket ettirilmesini zorlaştırmaktadır.
İşyeri tabanında veya çalışılan zeminlerde yüklerin indirilip kaldırılmasını gerektiren seviye farkı varsa: Basamak ya da dik meyillerin varlığı, yüklerin taşınması esnasında hareketi daha kompleks hale getirmekte ve yaralanma riskini ortaya çıkarmaktadır. Çalışma alanları arasındaki seviye farkları çoksa ve iş yükün zemin seviyesinden omuz ya da daha yüksek seviyeye taşınmasını gerektiriyorsa bu durumda hareket aralığı artmaktadır. Özellikle ağır yüklerin belirtilen şekilde taşınması, yükün elle tutulma süresinin ve buna bağlı vücutta oluşacak baskının artmasına sebep olmaktadır.
Ortam Sıcaklığı, nem veya havalandırma uygun değilse: Aşırı sıcak veya aşırı soğuk ortamlarda çalışmak fiziksel ve mental kapasiteyi etkileyebilir. Bu duruma bağlı olarak kullanılan kişisel koruyucu donanımlar elle taşıma işlerini zorlaştırabilmektedir
İşin Gerekleri
Aşağıda belirtilen çalışma şekillerinden bir veya birden fazlasını gerektiren işler bilhassa sırt ve bel incinmesi riskine neden olabilir.
- Özellikle vücudun belden dönmesini gerektiren aşırı sık veya aşırı uzun süreli
- Bedensel çalışmalar,
- Yetersiz ara ve dinlenme süresi,
- Aşırı kaldırma, indirme veya taşıma mesafeleri,
- İşin gerektirdiği, çalışan tarafından değiştirilemeyen çalışma temposu.
Özellikle vücudun belden dönmesini gerektiren aşırı sık veya aşırı uzun süreli bedensel çalışmalar: Vücut duruşlarının dengesiz olduğu ve aşırı efor sarf edilen faaliyetlerin gerçekleştirildiği zamanlarda, aynı işi yapmaktan kaynaklı tekrarlı hareketlerin olumsuz etkileri artmaktadır. Tercihen, zemin seviyesinde ya da omuz hizasının üstünde bulunan yüklerin taşınma işinden kaçınılmalı ya da azaltılmalı ve çok ağır yükler için ise bel hizasında işlem yapılması sağlanmalıdır. Çevrim süresinin 2 dakika ya da daha az olduğu ve bir vardiya boyunca yapılan faaliyetler tekrarlı kabul edilebilir. Çevrim süresinin 30 saniye ya da daha az olduğu ve bir vardiya boyunca yapılan faaliyetler ise çok tekrarlı kabul edilebilir.
Yetersiz ara ve dinlenme süresi: Yetersiz ara ve dinlenme süresi; aşırı yorgunluk, dikkat bozukluğu, motivasyon kaybı gibi etkileri ortaya çıkararak çalışanın verimliliği düşürmekte ve daha da önemlisi iş kazası riskini arttırmaktadır. Elle taşıma işlerinde görevli çalışanlar için faaliyeti tamamen durdurma ya da programlı mola vermenin yanı sıra çalışanları belli aralıklarla daha hafif işlerde görevlendirmek bu kişilere çalışırken dinlenme imkânı sağlayacaktır.
Aşırı kaldırma, indirme veya taşıma mesafeleri: Kaldırma ve indirme mesafelerinin aşırı olması çalışanın daha fazla efor harcamasına neden olmaktadır. Aşırı mesafede kaldırma işi, vücut duruşunun değişimine ve farklı alanlarda hareket etme gerekliliğini ortaya koyar. Kaldırma kapasitesi bir bölgeden diğerine hareketten dolayı değişmektedir. Yük konumu açısından zemin seviyesi ya da omuz hizasının üstü, kişinin kaldırma kapasitesinin en düşük olduğu bölgelerdir. Ayrıca kaldırma ve indirme işlemi aşırı yukarı uzanma ya da dizlerden çökmeden belden ani eğilmeler şeklinde güvensiz şekilde yapıldığı takdirde sırt ve bel yaralanma riskleri ortaya çıkacaktır
Her ne kadar elle kaldırma işinden daha az yaygın olsa da taşıma faaliyetleri de çalışma alanlarında rutin olarak gerçekleştirilen faaliyetlerdendir. Fakat yine kilit nokta yükün güvenli şekilde kaldırılması ve indirilmesidir. Çünkü güvenli şekilde kavranan ideal özellikteki yükün taşıma işi de güvenli şekilde gerçekleşecektir. Eğer bir yük elle 10 m’den daha fazla taşınıyorsa taşıma işinin çalışanda oluşturduğu yorgunluğa bağlı olarak kaldırma kapasitesi düşecektir.
İşin gerektirdiği, çalışan tarafından değiştirilemeyen çalışma temposu: Çalışma temposunun çalışan tarafından değiştirilemediği durumlarda, dikkatli olmak gerekmektedir. Hafif yorgunluklar bir süre sonra daha belirgin hale gelerek yaralanma riskini arttırabilir. Bu durumda çalışma esnasında verilecek kısa ve hızlı aralar ya da farklı kasları kullanarak farklı bir işlem yapılması yoğun tempoya bağlı risk faktörlerini ortadan kaldırmaya yardımcı olacaktır.
Bireysel Risk Faktörleri
Çalışanlar,
- Yapılacak işi yürütmeye fiziki yapılarının uygun olmaması,
- Uygun olmayan giysi, ayakkabı veya diğer kişisel eşyaları kullanmaları,
- Yeterli ve uygun bilgi ve eğitime sahip olmamaları, durumunda risk altında olabilirler.
İş sağlığı ve güvenliği ile alakalı herhangi bir konuda risk değerlendirilmesi yapılırken bireysel risk faktörlerinin de dikkate alınması gerekmektedir. Aynı faaliyeti gerçekleştiren çalışanlarda; fiziksel özellikler, kişisel eşya kullanımı ya da eğitim ve bilgi birikimi açısından bulunan farklılıklara bağlı olarak risk faktörleri kişiden kişiye değişkenlik gösterebilmektedir.
Çalışanların, yapılacak işi yürütmeye fiziki yapılarının uygun olmaması: Her işte olduğu gibi elle taşıma işlerinde de kişiler; cinsiyetlerine, bireysel kapasitelerine, antropometrik yapılarına ve sağlık durumlarına uygun pozisyonlarda çalıştırılmaları gerekmektedir.
Çalışanların, uygun olmayan giysi, ayakkabı veya diğer kişisel eşyaları kullanmaları: Elle taşıma işlerinde, çalışanlar tarafından kullanılan giysi ve ayakkabı gibi kişisel eşyalar faaliyetin güvenli şekilde yapılmasını engeller nitelikte olmamalıdır. Örneğin malzemenin iyi tutulmasını engelleyecek eldiven, hafif ve zemini kaygan ayakkabı, hareketleri kısıtlayıcı dar çalışma kıyafetleri gibi çalışanlar tarafından kullanılan kişisel eşyalar elle taşıma işinin uygun ve güvenli şekilde gerçekleştirilmesini engelleyebilir.
Çalışanların, yeterli ve uygun bilgi ve eğitime sahip olmamaları: Elle taşıma işlerine bağlı rahatsızlıklar ve kazalar daha önceki bölümlerde de belirtildiği üzere engellenebilir niteliktedir. Bu rahatsızlık ve kazaların önüne geçilmesini sağlayacak en önemli faktör, çalışanlara faaliyetin doğru gerçekleştirilmesi ile ilgili eğitim verilmesidir. Verilecek eğitimin niteliği işe özel olmalıdır. Yani stok alanında malzeme taşıma faaliyetini gerçekleştiren bir çalışan ile sağlık sektöründe hasta taşıma işini gerçekleştiren bir çalışana o işe özel çalışma teknikleri öğretilmelidir.
Çalışanın bireysel kapasitesi değerlendirilirken aşağıda belirtilen kriterler de dikkate alınmalıdır:
- Çalışanın geçmişte herhangi bir sırt ağrısı var mı?
- Çalışan hamile mi?
- Çalışanda kas iskelet sisteminde hareketlilik/esneklik eksikliği var mı?
- Çalışanın kendi kaldırma yeteneği hakkında herhangi bir çekincesi var mı?
- Çalışanın genel anlamda fiziksel görüntüsü ilgili işi yapmaya uygun mu?
- Çalışan elle taşıma esnasında ya da sonrasında herhangi bir ağrı ya da başka bir rahatsızlık hissediyor mu?
- Çalışan sırt ağrısı nedeni ile devamsızlık yapıyor mu?
Yukarıda verilen kriterlerden bir ya da bir kaçının cevabı olumsuz ise, çalışanın bireysel kapasitesinin elle taşıma işine uygun olmadığı sonucuna varılabilir.
Kaynak; Health and Safety Authority (Ireland). Guidance on the Management of Manual Handling in the Workplace. Dublin;