Uzman Tehlikeli kimyasal maddelerin oluşturduğu riskler ve önleme yöntemleri, tehlikeli kimyasal maddenin oluşturduğu riski ortadan kaldırmanın yolu, işyeri ortamında bu maddenin bulunmamasıdır
Tehlikeli Kimyasal Maddeler
İçindekiler
- 1 Tehlikeli Kimyasal Maddeler
- 2 Tehlikeli Kimyasal Maddelerin Oluşturduğu Riskler ve Önleme Yöntemleri
Kimyasal maddeler sanayimizin ve günlük yaşantımızın içinde birçok alanda yer alıp katı, sıvı ve gaz hallerinde kullanılmaktadırlar. Dünyada her yıl en az 400 milyon ton kimyasal madde üretilmekte ve her tür endüstride kullanılmakta olduğundan, günümüzde çalışanların birçoğu kimyasal tehlikeye şu ya da bu şekilde maruz kalmaktadır. Bu kimyasal maddelerin birçoğu insanlara ve çevreye büyük zararlar verebilmektedir. Sanayide kullanılan kimyasal maddeler, dikkatsizlik ve yanlış kullanım durumunda oluşan iş kazalarının ve sağlık problemlerinin başlıca nedenleri arasındadırlar.
Çalışanları kimyasal maddelerden kaynaklanan tehlikelerden ve olası hastalıklardan koruyabilmek amacıyla öncelikle riskler belirlenmeli ve risk değerlendirmesi yapılmalıdır. Risk değerlendirmesi ile kimyasal maddeler risk derecelerine göre sınıflandırılır ve buna göre uygun önlemler alınarak çalışanların sağlık ve güvenliği korunur. Yapılan risk değerlendirmesi, işyeri ortamındaki tehlikeli işyeri ortam faktörlerini, maruziyet ve risk derecesini, uygun ölçüm ve analizleri, sağlık gözetimi, eğitim ve bilgilendirme ile ilgili konuları içermelidir.
İşyeri ortamında tehlikeli kimyasal maddenin oluşturduğu riski ortadan kaldırmanın yolu, işyeri ortamında bu maddenin bulunmamasıdır. Bunu sağlamak için, mümkünse tehlikeli kimyasal madde, başka bir maddeyle değiştirilmeli veya proses değişikliği yapmaya çalışılmalıdır. Teknik olarak kimyasal madde veya proses değişimi yapmanın mümkün olmadığı durumlarda işyeri ortamındaki risk, gerekli önleme ve koruma yöntemleri kullanılarak azaltılmalıdır. Genellikle, işyeri ortamında yapılan risk analizinin sonuçları, alınması gereken önlemler ile ilgili bilgi verir
Tehlikeli Kimyasal Maddelerin Oluşturduğu Riskler ve Önleme Yöntemleri
Risk analizi sonuçlarından bağımsız olarak, genel önleme yöntemleri, tehlikeli kimyasal maddelerle çalışmalarda mutlaka uygulanmalıdır. Kimyasal risklere karşı genel önleme yöntemler aşağıda verilmiştir.
| Genel Önleme Yöntemleri | Uygulama |
| Etkilenen çalışan sayısını en aza indirmek | · Çalışanların işyerinde belirli bölgelere girmelerini engellemek
· Tehlikeli kimyasal madde ile çalışılan bölümleri diğerlerinden ayırmak. |
| Maruziyet süresini en aza indirmek | · Yeterli havalandırma sağlamak
· Teknik proses değişikliği yapmak |
| Uygun hijyen önlemleri | · Yeme-içme alanlarını belirlemek. |
| Ortamdaki kimyasal madde miktarını azaltmak | · İşyeri ortamında depolamak yerine gerektiği miktarda kimyasal madde bulundurulmasını sağlamak |
| Uygun iş ekipmanları sağlamak ve bakım yaptırmak | · İşe uygun ekipmanlar kullanılmasını sağlamak
· İş ekipmanı bakım protokolleri hazırlamak ve uygulamak. |
| İş organizasyonu | · Çalışanların kimyasal maddelerle temasını engellemek/ azaltmak için dinlenme aralarının düzenlenmesi, rotasyon gibi uygun iş organizasyonu yapmak |
| Uygun çalışma prosedürleri | · İş aşamalarını, adım adım prosedürler ile anlatmak, güvenlik gerekliliklerini belirtmek, çalışanlara bu prosedürler ile ilgili eğitim vermek. |
Özel Önleme Yöntemleri
Tehlikeli kimyasal maddelerin oluşturduğu riskleri ortadan kaldırmak/azaltmak için genel önleme yöntemleri, yeterli değil ise, işyeri ortamında kimyasal risklere karşı özel önleme/koruma yöntemleri kullanılmalıdır. Özel önleme/koruma yöntemi örnekleri:
- Kimyasal maddenin değiştirilmesi ( tüm/kısmi)
- Güvenli iş ekipmanlarının kullanımı
- Otomasyon sistemi kullanımı
- Kimyasal maddenin fiziksel durumunun veya partikül büyüklüğünün değiştirilmesi
- Kapalı sistem/proses çevreleme işlemi
- Kimyasal maddeleri lokal olarak ortamdan uzaklaştırma
- Tehlikeli kimyasal maddelerin güvenli depolanması
- İşyerinde kirli çalışma gerektiren bölümlerin ayrılması
- Seyreltme yöntemi ile genel havalandırma
- Yangın önleme ve yangından korunma
- Kimyasal madde patlamalarını önleme ve korunma
- Tehlikeli kimyasal maddelerin güvenli kullanımı
- Güvenlik duşu ve göz duşu
- Kişisel koruyucu donanım kullanımı
İşyerinde tehlikeli kimyasal maddenin oluşturduğu riskler için önlem alınırken aşağıda belirtilen öncelik sırası ve uygulanması gereken önleme ve koruma yöntemleri değerlendirilmelidir.
Değerlendirme yapılırken;
- Kimyasal maddenin özellikleri
- Prosesin özellikler
- İşyeri ortamı
- Yapılan iş yöntemi
göz önünde bulundurulmalıdır
Bazı durumlarda alınan önlemler riski tamamen ortadan kaldırmak için yeterli olurken, bazılarında ise sadece riski azaltmak için veya çalışanı korumak için kullanılabilmektedir.
| Sıra | Amaç | Uygulama Alanı | |||
| Kimyasal Madde | Proses | İşyeri Ortamı | İş Metodu | ||
| 1 | Riski ortadan kaldırma | Kimyasal maddenin tamamen değiştirilmesi | – Prosesin modifikasyonu
– Güvenli iş ekipmanı kullanımı |
Otomasyon | |
| 2 | Riski azaltma | -Kimyasal maddenin bir miktarının değiştirilmesi
– Kimyasal maddenin fiziksel durumunun değiştirilmesi |
-Kapalı sistem kullanımı
-Lokal düzenleme -izolasyon |
-Güvenli depolama
-Kirli bölümlerin ayrılması -Havalandırma -Yangın önlemleri |
-Güvenli kullanım
-Güvenli taşıma |
| 3 | Çalışanın korunması | Gözduşu ve duş
-Yangından korunma -Patlamayı önleme/korunma |
Solunum, cilt ve göz koruması için KKD | ||
Kimyasal Maddelerin Değiştirilmesi
98/24/EC direktifine göre tehlike kimyasal maddelerin oluşturduğu riskleri ortadan kaldırmak veya riski azaltmak için öncelikle, bu maddenin kullanılmaması veya yerine geçebilecek başka bir madde kullanılması sağlanmalıdır. Proses için kimyasal madde değiştirilmesinde, iki ana problem ortaya çıkmaktadır ve genellikle madde değiştirmek çok zordur.
- Kullanılan kimyasal maddenin yerine kullanılabilecek başka bir madde bulmak kolay değildir
- Teknik olarak değişimin yapılacağı kimyasal madde de farklı düzeyde tehlike oluşturabilir ve buna göre değerlendirme yapılmalıdır.
Değerlendirme
Her iki kimyasal maddeye ait sağlık ve güvenlik yönünden özel bilgi bulunmuyor ise, öncelikle bu maddelerin sağlık ve güvenlik yönünden değerlendirilmesi ve karşılaştırılması gerekir. Değerlendirme ve karşılaştırma metodu, kimyasal maddelerin R risk durumlarının incelenmesine dayanır. Kullanılan tehlikeli kimyasal maddenin ve bunun yerine kullanılacak olan kimyasal maddenin R risk durumları göz önünde bulundurularak, her iki madde aşağıda bulunan risk ve risk derecesi tablosuna yerleştirilir. Yeni kullanılacak kimyasal madde her sütunda, daha az risk faktörü oluşturuyor ise kimyasal madde değişiminin uygun olduğu sonucu ortaya çıkar.
Tehlikeli Kimyasal Maddelere Solunum Maruziyetinde Risk Değerlendirme Metodu
Risk değerlendirmesi; tehlikelerin belirlenmesi, tehlikeye maruz kalan kişilerin ve nasıl maruz kalındığının belirlenmesi, risklerin önceliklendirilmesi ve önlemlerin belirlenmesi, bulguların kayıt altına alınması ve gerekli tedbirlerin uygulanması, risk değerlendirmesinin gözden geçirilmesi ve gerektiğinde güncellenmesi aşamalarından oluşur. İşveren aşağıda belirtilen öncelik sırasına göre, işyeri ortamında;
- İşyeri ortamındaki tehlike veya riski ortadan kaldırmak
- Tehlike ve/veya riski kaynağında kontrol altına almak
- Uygun işyeri organizasyonu ile tehlike veya riski en aza indirmek
- Belirtilen tedbirler alınmasına rağmen risk devam ediyor ise bunlara ek olarak çalışanlar için kişisel koruyucu donanım temin etmek ve çalışanların kullanmasını sağlamak
gibi önleyici ve koruyucu tedbirler almalıdır.
Kimyasal maddeler için basitleştirilmiş risk değerlendirmesi metotları, işyerlerinde, özellikle KOBİ’ler için, ilk risk değerlendirmesi yapılırken ve alınacak önlemlere karar verilirken oldukça faydalı olmaktadırlar. Bu tarz risk değerlendirme metotları, ayrıntılı ve kapsamlı risk değerlendirme metotlarına alternatif değildir ancak işyeri ortamı hakkında ilk gözlemlerin oluşmasını sağlar. Bazı metotlar risk düzeyine göre ve işyeri ortam şartlarına göre (proses vb.) yapılması gereken ölçüm, analiz ve araştırmalar hakkında öneriler sunar. Çeşitli risk değerlendirme metotlarında işyeri ortamındaki risk düzeylerini belirlemek amacıyla kullanılabilen parametreler şunlardır;
- Kimyasal ajanların tehlikeleri
- Maruziyet süresi/aralığı
- Kullanılan veya ortamda bulunan kimyasal madde miktarı
- Kimyasal maddelerin uçuculuğu/ tozuması
- Kullanılan proses
- Kontrol şekli
Kimyasal maddelere maruziyette risk değerlendirmesi, kimyasal maddenin üç farklı özelliği göz önünde bulundurularak yapılır.
- Kimyasal maddenin temel tehlikesi
- Kimyasal maddenin çevreye yayılma eğilimi (volatility)
- İşyerinde kullanılan kimyasal madde miktarı
Kimyasal Maddelerin Temel Tehlikesi
Maddenin risk durumlarına ( R kodları) göre A, B, C, D ve E olmak üzere 5 kategoriye ayrılır. R kodları ürünlerin etiketlerinde ve malzeme güvenlik bilgi formlarında yer almaktadır. Aşağıda solunum yolu ile maruz kalınan kimyasal maddelerin temel tehlike seviyesi görülmektedir.
Solunum yolu ile maruz kalınan kimyasal maddelerin temel tehlike seviyesi
| A | B | C | D | E |
| R 36
R 36/38 R 38 |
R 20 R 20/21
R 20/21/22 R 20/22 |
R 23 R 23/24
R 23/24/25 R 23/25 |
R 26 R 26/27
R 26/27/28 R 26/28 |
Kategori 3 Mutajen, R40 |
| R 65
R 67 |
R 21
R 21/22 |
R 24 R 24/25 | R 27 R 27/28 | R 42
R 42/43 |
| R kodu bulunmayan tüm maddeler ve B-E gruplarında yer almayan kimyasal maddeler | R 22 | R 25 | R 28 | R 45 |
| R 34 | Kategori 3, Kanserojen R 40 | R 46 | ||
| R 35 | R 48/23 R 48/23/24 R 48/23/24/25
R 48/23/25 R 48/24 R 48/24/25 R 48/25 |
R 49 | ||
| R 36/37 R 36/37/38 | R 60 R 61
R 62 R 63 R 64 |
Kategori 3 Mutajen R 68 | ||
| R 37 R 37/38 | ||||
| R 41 | ||||
| R 43 | ||||
| R 48/20 R 48/20/21
R 48/20/21/22 R 48/20/22 R 48/21 R 48/21/22 R 48/22 |
*Tehlike düzeyi Grup A’dan Grup E’ ye doğru artmaktadır
Solunum yolu ile etkilenime ek olarak, bazı kimyasal maddeler deri ve dış mukoza teması ile riske yol açmaktadır. Bu maddelere ait R kodları aşağıda verilmiştir.
Deri ve göz temasında tehlikeli olan kimyasal maddelere ait risk kodları
| R 21 | R 27 | R 38 | R 48/24 |
| R 20/21 | R 27/28 | R 37/38 | R 48/23/24 |
| R 20/21/22 | R 26/27/28 | R 41 | R 48 23/24/25 |
| R 21/22 | R 26/27 | R 43 | R 48/24/25 |
| R 24 | R 34 | R 42/43 | R 66 |
| R 23/24 | R 35 | R 48/21 | |
| R 23/24/25 | R 36 | R 48/20/21 | |
| R 24/25 | R 36/37 | R 48/20/21/22 | |
| R 36/38 | R 48/21/22 | ||
| R 36/37/38 |
İşyerlerinde Kullanılan Kimyasal Madde Miktarı
Kullanılan madde miktarına göre işyerinde kimyasal maddeler 3 farklı düzeyde sınıflandırılabilir. Aşağıda kimyasal maddelerin kullanım düzeyine göre sınıflandırılmasını göstermektedir.
Kimyasal maddenin kullanım düzeyi
| Kimyasal Maddenin Kullanım Düzeyi | İşyerinde Kullanılan Miktar |
| Az | Gram – Mililitre |
| Orta | Kilogram – Litre |
| Çok | Ton – Metrekü |
Kimyasal madde risk derecesi belirleme tablosu
Yukarıda belirtilen üç parametreye göre oluşturulan aşağıdaki “Risk Derecesi Belirleme Tablosu” kullanılarak kimyasal maddenin tehlikesi, ortama yayılma eğilimi ve kullanım miktarına göre beklenen risk derecesi belirlenir.
Bu tabloda dört farklı risk derecesi belirtilmiştir ve her risk derecesi için farklı koruma/önleme stratejileri belirlenmelidir. İşyerinde maruz kalınan kimyasal maddelerin risk derecesi belirlendikten sonra, metot çalışma ortamına göre farklı teknik çözümler önermektedir.
Risk Derecesi 1
Genellikle bu risk derecesinde, çalışanların sağlık ve güvenlik faktörlerine maruz kalma düzeyi az olarak değerlendirilir. Ortamda, yasal düzenlemelerde yer almadığı durumlarda önleme ölçümleri yapılması gerekmemektedir. Bu durumlarda risk faktörü genel havalandırma kullanılarak kontrol edilebilir.
Risk Derecesi 2
Bu durumlarda işyeri ortamında risk faktörünü kontrol etmek için özel önlemler almak gerekmektedir. Yaygın olarak kullanılan spesifik yalıtım metodu “lokal havalandırma (local extraction)” dır. İşyerinde yapılacak teknik düzenleme uzmanlar tarafından yapılmalıdır. Amaç, işyeri ortamında oluşacak olan kimyasal madde yoğunluğunu en aza indirmek ve sınır değerlerin altına çekmektir.
Risk Derecesi 3
İşyeri ortamında bulunan kimyasal maddenin risk derecesi 3 ise, kapalı sistem veya izolasyon ile kullanılmalı ve kimyasal maddenin işyeri atmosferine karışması engellenmelidir. Maddenin yayılmasını engellemek için, mümkünse proses basıncı, atmosfer basıncından daha az olmalıdır. Risk derecesi 2 ve risk derecesi 3 olan kimyasal maddeler için gerekli önlemler alındıktan sonra, işyerinde detaylı nicel değerlendirmeler yapılmalı ve alınan önlemlerin yeterliliği gözden geçirilmelidir.
Nicel değerlendirmeler, işyeri ortamında ilave önlem alınıp alınmaması gerektiğini gösterir ve periyodik ölçüm ve analiz programınn hazırlanması için yol gösterici olur. Bu periyodik ölçüm ve analizler işyeri ortamındaki risk faktörlerinin kontrolü ve alınan önlemlerin (teknik) yeterli olup olmadığının takibi için gereklidir
Risk Derecesi 4
Bu grupta yer alan durumlar, çok toksik kimyasal maddelerin kullanıldığı prosesler ve çok fazla miktarda kullanılan orta düzeyde toksik kimyasal madde içeren proseslerdir ve bu kimyasal maddeler kolayca atmosfere yayılabilir. Tablo 9 incelendiğinde kanserojen maddelerin ( R45 , R49) E tehlike sınıfında yer aldığı ve kullanım miktarı çok az da olsa Risk Derecesi 4 olarak değerlendirilmelidir. Kullanılan kimyasal maddeler kanserojen ise ulusal ve uluslararası mevzuat göz önünde bulundurulmalı ve işyeri ortamında riski ortadan kaldıracak veya çalışanın maruziyetini ortadan kaldıracak gerekli tedbirler mutlaka alınmalıdır. İşyeri ortam ölçümleri mutlaka düzenli olarak yaptırılmalı ve periyodik kontroller aksatılmamalıdır. Ölçüm yaptırma sıklığı, risk değerlendirmesi kontrolleri diğer risk gruplarına göre daha yüksek olmalıdır.
Yazının tüm hakları www.nedenisguvenligi.com‘a ve yazara aittir. Telif hakları kanunu gereğince kopyalanamaz ve/veya farklı bir yerde kullanılamaz. Ancak alıntı yapıldığında link ve adres verilmek zorundadır.
Kaynak
HSE/COSHH-Control of substances hazardous to health )
