İyonlaştırıcı Radyasyona Bağlı Hastalıklar, döküm ve metalden eşya üretimi işlerinde tahribatsız muayene adı altında X ya da gama ışınları kullanılmaktadır
İyonlaştırıcı radyasyon, maddeyle etkileşince karşıt elektrik yüklü partiküllerin (iyon) salınımına neden olan radyasyon formudur. Doğal ya da yapay olabilir. Elektromanyetik ya da parçacık radyasyonu olabilir. Radon gazı inhalasyonu örneğindeki gibi vücuda alınan parçacık radyasyonu (alfa ve beta parçacıklar) internal ışınlanmanın nedenidir. Nötr parçacık radyasyonu (nötron) ya da elektromanyetik radyasyon (X-veya gama ışınları) ise dış ışınlanma açısından tehlikelidir. İyonlaştırıcı radyasyon doğal çevremizin bir parçasıdır (kozmik ışınlar, doğal radyoelementler). Bugün sanayide, tarımda, tıpta ve bilimsel araştırmalarda yapay iyonlaştırıcı radyasyon da geniş kullanım alanı bulmaktadır. Kaynağı yüksek enerjili elektrikli aletler (röntgen makineleri, betatron gibi partikül hızlandırıcılar) ya da kobalt bombaları, nükleer reaktörler, laboratuar ekipmanları, izotoplar gibi doğal ve yapay radyonüklidlerdir
İyonlaştırıcı Radyasyona Bağlı Hastalıklar
Döküm ve metalden eşya üretimi işlerinde tahribatsız muayene adı altında X ya da gama ışınları kullanılmaktadır. Söz konusu işlem sırasında yüksek dozda radyasyon uzun süreyle materyale uygulandığından önemli bir etkilenme kaynağıdır.
Doğal radyasyon kaynaklarında risk düşük olmakla birlikte, yok değildir. Bunlara maruziyetin olduğu iş ve meslekler ise; cevher çıkarma ve işleme, fosfatlı gübre, zımpara, refraktör seramik endüstrisi; petrol ve gaz üretimi; metal izabe (yeniden kazanma); orman ürünleri işleme ve termik santraller; su arıtma tesisleri; tünelcilik ve madenciliktir. Uranyum madenciliği önemli bir mesleki doğal maruziyet alanıdır.
Etkileri
Alınan enerji miktarı; radyasyon ve enerjinin dalga boyuna, büyüklüğüne, partikülün yüküne bağlıdır. X ışınları ve dalga boyu kısa olan gama ışınları ve nötron partikülleri havada uzun mesafeleri katedebilir ve derin dokulara erişebilirler. Dalga boyu uzun olan X ışınları ve alfa partikülleri ise havada sadece birkaç milimetre ilerleyebilir ve ince doku tabakaları tarafından soğurulabilirler. Soğurulan radyasyon dozu; Gray(Gy) ile ifade edilir(1 Gy= 1 J/kg= 100rad).Dokular tarafından soğurulan radyasyon enerjisi, saniyeler içerisinde iyonizasyona ve çeşitli biyolojik etkilerin başlamasına neden olur. Önce suyun iyonize olmasıyla serbest radikaller oluşur. Son derece reaktif olan bu radikaller DNA gibi moleküllerle etkileşerek kromozom aberasyonlarına neden olur. Lizozom membran hasarı ve mitokondri hasarı oluşturur. Tüm bu gelişmeler saniyelerle saatler içinde olur. Hücre hasarı yıllarca devam edebilir. Erken hücre ölümüyle sonlanabileceği gibi geç mutasyon ve mitoz kusurlarına neden olabilir. GİS epiteli, kemik iliği, cild gibi hücre hayat siklusu hızlı olan dokular radyasyondan daha çok etkilenirler.
İyonlaştırıcı radyasyon maruziyeti iki yolla olur;
Eksternal maruziyet: Vücut dışındaki kaynaklara maruziyettir. Etkisi penetrasyon gücüne bağlıdır. Daha penetran olanlar daha derin dokulara erişirler.
İnternal maruziyet: Vücuda giren radyoaktif maddelere bağlıdır. Başlıca inhalasyonla alınırlar (radyoaktif tozlar, buharlar, gazlar). Kontamine su ve gıdaların ağızdan alınması ya da kaza ve yaralanmalarda ciltten emilim de söz konusudur. Emilim, dağılım, biyotransformasyon ve atılımları radyoaktif olmayan benzerlerinden farklı değildir. Tek fark, radyonüklidin yarılanma süresine bağlı olarak vücutta kalma süresidir.
Klinik Değerlendirme
İyonlaştırıcı radyasyon etkileri somatik ya da genetik olabilir. Genetik etkiler etkilenen kişinin gelecek neslini de etkileyebilir. Genetik ve kanserojen etkileri, olası ve gene de dozla ilişkili etkilerdir. Maruz kalan kişilerin hepsinde görülmeyebilir, ancak risk artar. Somatik etkiler ise dozla ilişkili etkilerdir. Katarakt, malign olmayan cilt bulguları, kemik iliği baskılanması ve yumurtalıkları etkileyerek infertiliteye neden olması buna örnek olarak verilebilir
Akut Etkileri
Dozla ilişkili erken etkilerdir.
- Tüm vücut ışınlanması: 1 Gy üzerindeki X veya gama ışınlamalar ve 0.3 Gy üzerindeki nötron ışınlamalar, akut radyasyon sendromu tablosuna neden Etkilenen dokularda hücre hasarı ve ölümü vardır. Çoğu zaman kazalara bağlıdır. Etkiler dakikalar içinde görülebilir, 2 aya kadar uzayabilir. 1-2.5 Gy arasındaki dozlar yorgunluk, bulantı, kusma gibi prodromal semptomlara ve lenfositopeni ve geçici lökositoz gibi erken hematolojik değişikliklere neden olur. Sessiz bir dönemden sonra kemik iliği baskılanmasına bağlı olarak lökopeni, trombositopeni ve anemi ortaya çıkar. Sık kanama ve enfeksiyonlargörülür. Tedavi edilmeyen kişilerde LD50 yaklaşık 3 Gy’dır. 4 Gy üzerindeki dozlar gastrointestinal komplikasyonlarla birlikte ciddi akut radyasyon sendromuna neden olur. Yaşayan olgularda kromozomal aberasyonlar gelişir. Üç klasik akut radyasyon sendromu tablosu vardır;
- Kemik iliği sendromu(hemotopoetik sendrom): 3 Gy gibi düşük dozlarda hafif, 0.7 – 10 Gy dozlarında ise tüm semptomları görülür. Doz arttıkça prognoz ağırlaşır. Ölüm nedeni kemik iliğinin enfeksiyon ve kanama nedeniyle destrüksiyonudur.
- Gastrointestinal sendrom: 6 Gy gibi düşük dozlarda hafif, 10 Gy dozlarında ise tüm semptomları görülür. GİS ve Kİ’de harabiyet ve irreversibl değişikliklere bağlı enfeksiyon, dehidratasyon, elektrolit bozukluğu vardır. Genellikle 2 hafta içinde ölümle sonlanır.
- Nörovasküler sendrom: 20 Gy gibi düşük dozlarda hafif, 50 Gy dozlarında ise tüm semptomları görülür. Beyinde ödem, vaskülit, menenjit, kafa içi basınç artışı, dolaşım kollapsı vardır. 3 gün içinde ölümle sonlanır.
- Lokal ışınlama (Kütanöz radyasyon sendromu): Vücut kısımlarının, özellikle ellerin kazayla maruz kalması, tüm vücut maruziyetinden daha sık görülür. Maruziyetten sonraki dakikalar içinde geçici eritem gelişir. Bunu izleyen dozla ilişkili sessiz bir dönemden sonra hiperemi ve ödem oluşur. Maruziyet dozu 10 Gy’in altıda ise, bu lezyonlar da azalarak kaybolur. Fakat hiperpigmentasyon ve depigmentasyon Maruziyet 20 Gy’in üzerinde ise vezikül, ve ülserler gelişir. Daha yüksek dozlarda nekroz görülebilir. Sessiz dönem ortalama 2-3 haftadır. Kafanın lokal ışınlanması geçici saç dökülmesine neden olur.
Kronik etkileri
Yıllarca iyonlaştırıcı radyasyonun tekrarlanan dozlarına maruz kalanlarda kronik radyasyon hastalığı görülür. Total kümülatif doz en az 1.5-4 Gy olmalıdır. Hafif formlarında otonom sinir sistemi dengesizliği, hipotansiyon, taşikardi, sinüs aritmileri, barsak ve safra yollarında diskinezi gibi hafif nöroregülatör bozukluklar, orta düzeyde ve geçici lökopeni vardır. Doz arttıkça bulgular daha ciddi ve kalıcı olur. Otonom sinir sistemi hatalıkları ilerler, mide sekresyonları azalır, myokardda distrofik değişiklikler, SSS’de mikroskobik değişiklikler, kemik iliği baskılanması ve lökopeni, trombositopeni, kadında over disfonksiyonuna bağlı hipomenore, oligomenore olur. Anemi kötü prognoz işaretidir.
Kronik radyodermatit görülebilir. Ciltte ağrı, yanma, uyuşukluk, duyu bozuklukları vardır. Parmaklar ve terminal falankslarda çizgilenmeler, tırnaklarda distrofi görülür. 40 Gy’in üzerindeki kümülatif dozlarda ağrılı çatlaklar, fokal hiperkeratoz ve konjestif hiperemi görülür. 50 Gy’in üzerinde, zor iyileşen geç radyasyon ülserleri çıkar. Bazen etkilenen cilt bölgelerinde radyasyon kanseri oluşur.
Yüksek doz maruziyetlerinde gözlerde katarakt gelişebilir. Lensin arka kutbunda, subkapsüler yapılanmayla karekterlidir.
Geç Etkiler
Gonadojen, teratojen etkiler: Germ hücrelerine mutajeniktir. Gebelikte maruziyet fötüste mikrosefali, kemik deformiteleri, mental retardasyon gibi deformitelere neden olur.
Kanser: Cildde spinosellüler epitelioma ve skuamöz hücreli kanser, lösemi, primer akciğer kanseri, osteosarkom gibi çeşitli kanserlere neden olabilir. Uranyum madenciliği ile akciğer kanseri arasında nedensel ilişki gösterilmiştir. Maruziyetle kanser gelişimi arasındaki süre birkaç yıldan birkaç dekata kadar değişir. Maruziyet dozu arttıkça risk artmakla birlikte, kanser-doz ilişkisi hakkında kesin bir hüküm verilemez. Hosteslerde meme kanseri, pilotlarda malign melanom risk artışının solar radyasyonla ilişkisi üzerinde durulmaktadır.
Tanı
Akut etkilenmede maruziyet veya şüpheli maruziyet öyküsü, başka nedenlerle açıklanamayan semptomların varlığı ve etkilenen kişide radyasyon miktarının ölçümü, tanıyı büyük oranda destekler. Geç etkilerin maruziyetle ilişkisini kurmak zordur. Meslek öyküsü burada da kilit rol oynar
Temas öyküsü
Akut radyasyon sendromunun maruziyet öyküsünde çoğu zaman;
- Büyük bir radyasyon dozu (>0.7 Gy),
- Genellikle vücut dışında bir radyasyon kaynağı,
- Penetran bir radyasyon tipi(yüksek enerji X-ışını, gamma ışını, nötron),
- Tüm vücut ışınlanması
- Genellikle dakikalar süren kısa bir maruziyet öyküsü vardır.
Açıklanamayan bulantı, kusma, kanama eğilimi, solunum yolu enfeksiyonları, saç dökülmesi gibi semptomların ortaya çıkmasından saatler haftalar önce böyle, bilinen bir maruziyet ya da bilinmeyen metalik bir maddeye temas öyküsü bulunabilir. Lokal etkilenme genellikle ellerde görülür.
Semptom ve bulgular
Akut radyasyon sendromunda semptom ve bulgular 4 evrede görülür:
- Prodromal evre: Maruziyeti izleyen dakikalar-günler içinde bulantı, kusma, ishal, iştahsızlık ortaya çıkar ve dakikalarla birkaç gün içinde
- Sessiz evre: Birkaç saatle birkaç hafta arasında değişen, semptomsuz, sağlıklı bir dönemdir.
- Hastalık dönemi: Spesifik sendromla ilgili semptomlar ortaya çıkar. ( Tablo 1) ve saatlerle aylar içerisinde sonlanır.
- İyileşme veya ölüm: İyileşme olmazsa birkaç ay içinde ölüm İyileşme birkaç haftayla 2 yıl sürebilir.
Akut Radyasyon Sendromları
Sendrom | Doz* | Prodromal evre | Latent evre | Hastalık evresi | İyileşme |
Hematopoetik (Kemik iliği)(Kİ) | > 0.7 Gy
(> 70 rad) |
İştahsızlık, bulantı, kusma.
Maruziyetten 1-48 saat sonra başlar. Dakikalar günler içinde sonlanır |
Hastanın iyi hissetmesi ve görünmesine rağmen Kİ’ de kök hücreler ölür. Evre 1-6 haftada sonlanır | İştahsızlık, ateş, kırgınlık. Haftalar içinde pansitopeni gelişir. Ölüm nedeni enfeksiyon ve kanamadır. Doz arttıkça yaşam süresi kısalır.
Ölümlerin çoğu maruziyetten birkaç ay sonra görülür. |
Olguların çoğunda Kİ yeniden oluşmaya başlar. Genellikle maruziyetten sonraki birkaç hafta ile iki yıl içerisinde tam iyileşme görülür. Bazı olgularda 1.2 Gy
(120 rad) dozla ölüm görülür. LD50/60† yaklaşık 2.5 -5 Gy (250 -500 rad)’dır. |
Gastrointestinal (Gİ) | > 10 Gy
(>1000 rad) |
İştahsızlık, şiddetli bulantı, kusma, kramplar ve ishal. Maruziyetten birkaç saat sonra başlar. Yaklaşık iki günde sonlanır. | Hastanın iyi hissetmesi ve görünmesine rağmen Kİ’ de kök hücreler ve Gİ sistemi döşeyen hücreler ölür. Evre 1 haftadan kısa sürede sonlanır | Kırgınlık, iştahsızlık, şiddetli ishal, ateş, dehidratasyon ve elektrolit bozukluğu. Ölüm nedeni enfeksiyon, dehidratasyon ve elektrolit bozukluğudur.
Ölüm maruziyetten sonra iki hafta içinde görülür. |
LD100‡ yaklaşık 10
Gy (1000 rad)’dır. |
Kardiyovasküler (KV)/ Santral Sinir Sistemi (SSS) | > 50 Gy
(5000 rad) |
Aşırı sinirlilik, bilinç bulanıklığı, şiddetli bulantı, kusma, sulu ishal, bilinç kaybı, ciltte yanma hissi.
Maruziyetten dakikalar sonra başlar. Dakikalar saatler içinde sonlanır. |
Hasta kısmen fonksiyonlarını kazanır. Saatler içinde sonlanabilir. | Semptomlar konvülziyon ve komaya ilerleyebilir. Maruziyetten 5-6 saat sonra başlar. Ölüm 3 gün içinde olur. | İyileşme beklenmez. |
* Absorbe edilen “gama eşdeğeri” doz. Nötron veya protonlar genellikle beta ve gama ışınları gibi aynı etkiyi oluşturur, veya daha düşük dozlardaki X ışınına benzer etkiler oluştururlar. Nötron veya proton maruziyeti varsa, doz değerlendirmesi için uzmana danışılmalıdır.
† LD50/60: Maruz kalan topluluğun % 50’sinde 60 gün içinde ölüme neden olan doz. ‡ LD100 : Maruz kalan topluluğun % 100’ünü öldüren doz. |
Fizik Muayene
Akut radyasyon sendromlarında dozla ve spesifik sendromla ilişkili olarak halsizlik, solukluk, hipotansiyon, ritm bozuklukları, turgor tonüs bozuklukları, lokal etkilenmede cild bulguları izlenebilir. Kronik radyasyon hastalıklarında ise anemi, hipotansiyon, taşikardi, sinüs aritmileri, konstipasyon, ritm bozuklukları, kadında hipomenore, oligomenore, parmaklar ve terminal falankslarda çizgilenmeler, tırnaklarda distrofi, çatlaklar, hiperkeratoz, radyasyon ülserleri, gözlerde katarakt görülebilir.
Tanısal Testler
Hemogram ve diferansiyel sayım yapılmalıdır. Bilinen maruziyetten sonraki 2 günde, 6 saatte bir tekrarlanmalıdır. Lökosit ve trombosit sayılarının düşük olması, birkaç gün ya da hafta önce ki maruziyetin göstergesidir.
Ayırıcı Tanı
Radyasyon kataraktı ve dermatitinin tipik bulguları vardır. Ancak diğer semptom ve bulgular ayırt edici değildir.
Tedavi
Akut radyasyon hasarında semptoma yönelik tedaviler yapılmalı, maruziyetin tekrarı yasaklanmalıdır. Kişi izole edilmelidir. Varsa, yanık tedavi ünitesi bu amaçla kullanılabilir. Enfeksiyon proflaksisi ve tedavisi yapılmalıdır. Hematopoezi stimüle etmek için büyüme faktörleri verilmelidir. Gereğinde trombosit transfüzyonu yapılmalıdır. Psikolojik destek sağlanmalı, cild bulguları, mukozit, parotit, ateş, kilo kaybı yakın izlenmelidir. Maruziyet dozunun öğrenilmesi, olası kromozomal etkilerinini tahmininde işe yarar.
Kronik radyasyon hastalığından iyileşenler, iş ortamı koşulları düzeltildiyse çalışabilirler. Yıllık limit üzerinde radyasyona maruz kalmakla birlikte asemptomatik olanlar da ortalama kümülatif dozun aşılmaması için işten uzaklaştırılmalıdır.
Radyoaktif maddeyle cild kontaminasyonu olduğunda, emilimi önlemek için derhal dekontamine edilmelidir. İnternal kontaminasyon, eliminasyonu hızlandırmak için spesifik yöntemlerle tedavi edilmelidir.
Komplikasyonlar
Dozla ilişkili olarak organ yetmezliklerinden ölüme kadar giden tablolar ve organ kanserleri kalıcı komplikayonlar olarak düşünülebilir.
Prognoz
4 Gy’ e kadar olan akut etkilenmelerde erken tedavi ile prognoz iyidir. Maruziyetin ilk gününde görülen erken periferik kan değişiklikleri (lenfositopeni, nötrofilik lökositoz) 4 Gy’den yüksek maruziyetin göstergesidir. 10 Gy üzerindeki çok ciddi akut etkilenmelerde hipotansiyon, taşikardi, ateş, hiperbilüribinemi görülür. İlk gün ortaya çıkan sulu gaita, barsakların ağır etkilenmesinin göstergesidir. İlk gün ortaya çıkan eritem, 4 Gy üzerindeki akut lokal veya tüm vücut etkilenmesinin göstergesidir. Ülser ve nekrozla sonlanan akut cild hasarları amputasyona kadar gidebilir. Kronik maruziyet etkileri, maruziyet sonlandıktan sonra genellikle azalır veya kaybolur. Ancak katarakt ve radyodermatit irreversibldir. Malignitelerin prognozu, radyasyona bağlı olmayanlardan farklı değildir.
Duyarlılık
Bazı ülkelerde anemi, periferik kan hastalıkları, hemorajik diyatez, psikiyatrik bozukluklar, nöroz, SSS hastalıkları, ilaç bağımlılığı, malign tümör veya prekanseröz değişiklikler, sık atak gösteren organ hastalıkları, hipertansiyon, görme bozukluğu, yaygın cild hastalığı gibi sorunları olanların radyasyon maruziyeti riski olan işlerde çalıştırılması yasaktır. Hamileler fetüsün korunması amacıyla uzaklaştırılmalıdır.
Önleme
Radyasyon kaynakları kontrol altında tutulmalıdır. Kısa süreli çalışma, kaynakla çalışan arasına emniyet mesafesi konulması, koruyucu paravan, giysi, başlık, eldivenlerin kullanılması sağlanmalıdır. Maruziyet limitleri aşılmamalıdır.
İşe giriş muayenesinde anamnez alınmalı, fizik muayene yapılmalıdır. Cild, göz ve solunum sistemi hastalıklarının varlığına dikkat edilmeli, hemogram yapılmalıdır.
Yılda bir periyodik muayene yapılmalıdır. İşe giriş muayenesi gibidir. Yıllık maruziyet limitini %30 ve üzerinde aşanlar yakın gözlenmeli, hemogram ve erken semptom takibi yapılmalıdır.
Vücutta radyoaktif izotopların yoğunluğunu ve iyonlaştırıcı partiküllerin varlığını değerlendirmek için sintilasyon sayıcılar ve Geiger-Müller sayıcılar kullanılır. Cild kontaminasyonunun araştırılmasında da kullanılırlar. Ölçülecek olan radyasyon enerjisine göre kalibre edilmelidirler. İyonlaştırıcı radyasyon ölçümünde dozimetreler kullanılır. Radyoaktif maddelerin biyolojik izlemleri ise, biyolojik olmayan benzerlerinde olduğu gibi yapılır.
Radyoaktif maddelerle hava kirliliğinin değerlendirilmesinde hava; gaz ve buharlar için bir sorbentten, partiküller için filtreden geçirilir ve sonra bu örneklerde radyoaktivite ölçümleri yapılır.