Organik Solventlere Bağlı Kronik Nörotoksisit, uçucu oldukları için başlıca solunumla alınırlar. Karbon disülfit cildden de önemli miktarda emilebilir. Akciğerden %50 oranında emilip, dokulara dağılır ve yağdan zengin organ ve dokularda tutulurlar.
Organik Solventler
İçindekiler
- 1 Organik Solventler
- 2 Solventlerin sık karşılaşıldığı meslekler
- 3 Organik Solventlere Bağlı Kronik Nörotoksisit
- 4 Klinik Değerlendirme
- 4.1 Akut etkiler(kısa süreli maruziyet)
- 4.2 Kronik etkiler (kısa ve uzun süreli maruziyet)
- 4.3 Akut, yüksek doz maruziyet:
- 4.4 Uzun süreli, düşük dozda maruziyet:
- 4.5 Tanı kriterleri
- 4.6 Meslek öyküsü
- 4.7 Semptom ve bulgular
- 4.8 Sinir Sistemi Semptomları Anket Formu Örneği
- 4.9 Fizik muayene
- 4.10 Nöropsikolojik Testler:
- 4.11 Diğer mesleki nörolojik durumlar
- 5 Anamnez
Organik çözücüler; kimyasal olarak nispeten stabil, düşük molekül ağırlıklı, lipofil, oda sıcaklığında sıvı halde bulunan uçucu bileşikler veya karışımlardır. Alifatik hidrokarbonlar(n-hekzan gibi), aromatik hidrokarbonlar(benzen veya ksilen gibi), halojenli hidrokarbonlar(perkloretilen, trikloretilen, karbon tetraklorür gibi) olarak gruplandırılırlar. Alkoller, ketonlar, glikoller, esterler, eterler, aldehit ve piridinler, hidrojen grubunun yerini alarak oluşan bileşimlerdir. Organik solventler yağlar, reçine, kauçuk ve plastikleri çözme özellikleri nedeniyle sanayide sık kullanılırlar. Boya, yapıştırıcı, baskı mürekkepleri, lastik, polimer ve ilaç üretiminde, endüstriyel temizlik, kuru temizleme, yağ giderme, boyama ve kaplama işlerinde kullanılır. Riskli meslekler; boyacılar, ressamlar, yazıcılar, boya ve mürekkep imalatı işçileri, polyester işçileri, lamine yapıştırıcıları, parke tesisatçıları, yağcılardır. Bazı solventlerin sık karşılaşıldığı meslekler aşağıda gösterilmektedir.
Solventlerin sık karşılaşıldığı meslekler
Solvent | Kullanım |
---|---|
Akrilamid | Madencilik, tünelcilik, yapıştırıcılar, atık arıtma, cevher işleme |
Benzen | Yakıt, deterjan, boya sökücüler, diğer solventlerin imalatı |
Karbondisulfit |
Viskon imalatı, tekstil, kauçuk çimento, vernikler, prezervatifler, elektrokaplama
|
N- hekzan |
Boyalar, vernikler, cilalar, metal temizleme bileşikleri, çabuk kuruyan mürekkepler, boya sökücüler, tutkal ve yapıştırıcılar
|
Metil merkaptan | Doğalgaz ve akaryakıtta koku verici |
Metil-N- bütilketon | Metil-N- bütilketon |
Perkloretilen | Boya sökücü, yağ giderme bileşikleri, kuru temizleme, tekstil sanayi |
Stiren | Fiberglas bileşeni, gemi yapımı |
Toluene | Kauçuk çözücüler, temizlik maddeleri, tutkal, benzen üretimi, benzin, uçak yakıtları, boya, tiner, cila |
Trikloretilen | Yağ, boya sanayi, vernikler, hızlı kir çözücüler, kuru temizleme, kauçuk çözücüler |
Vinil klorid | PVC üretimi, , zemin kaplama, döşemelik, ev aletleri, paketleme |
Ksilen | Boya, cila, vernik, mürekkep, boya, yapıştırıcı, çimento |
Organik Solventlere Bağlı Kronik Nörotoksisit
Son derece uçucu oldukları için başlıca solunumla alınırlar. Karbon disülfit cildden de önemli miktarda emilebilir. Akciğerden %50 oranında emilip, dokulara dağılır ve yağdan zengin organ ve dokularda tutulurlar. Kanlanması ve yağ içeriği yüksek olan SSS hedef organdır. Karaciğerde metabolize olur, metabolitleri idrarla atılırlar. Çoğu zaman metabolitler ana maddeden daha toksiktir.
Sigara, alkol, ilaçlar, başka solvent ve kimyasal maruziyetleri, etkilerini artırabilir. Hücre membranlarına direkt etki yapabilecekleri gibi, aracılar ve iyon dengesi üzerinden de etkili olabilirler. Kısa süreli yüksek dozda veya uzun süreli orta düzeyli maruziyet, SSS ve periferik sinirlerde akut veya kronik, subklinik veya klinik, kalıcı veya geçici etkilere neden olur. Dağılımı organların kanlanması ve yağ içeriğiyle ilişkilidir.
Klinik Değerlendirme
Farklı organ ve dokular üzerine akut ve kronik etkileri vardır. Ancak burada sinir sistemi etkilerinden, özellikle toksik ensefalopati ve periferik nöropatiden söz edilecektir.
Akut etkiler(kısa süreli maruziyet)
- Belirtiler çözücüye bağlı olarak değişir. Ancak ortak semptomlar vardır; oryantasyon bozukluğu, sersemlik, baş dönmesi, öfori, konfüzyon ve bilinç kaybı, felç, konvülziyon ve solunum veya kalp durması sonucu ölüme kadar
- Semptomların geç ortaya çıkması metabolitlere bağlı olduğunun göstergesidir.
- Hastaların çoğunda maruziyet sonlanınca semptomlar düzelir.
Kronik etkiler (kısa ve uzun süreli maruziyet)
Meslek Hastalıkları Listesi ve Yükümlülük Süreleri
- Semptomlar yavaş başlar, etkenle ilişkisini kurmak zor
- Baş ağrısı, yorgunluk, uyku bozuklukları, akinezi, uyuşma, karıncalanma duygudurum değişiklikleri ve diğer genel belirtiler görülür.
- Genellikle açıkça bir olayla ilişki
- Dikkatli bir meslek öyküsü alınmalıdır.
Akut, yüksek doz maruziyet:
- Akut başlangıçlı: yorgunluk, baş ağrısı, baş dönmesi, denge bozukluğu, konfüzyon, halüsinasyon, kasılmalar, koma veya ölüm
- Kafa içi basınç artışı semptomları; başağrısı, bulantı, kusma
Uzun süreli, düşük dozda maruziyet:
- Maruziyet sonlanınca düzelen, yavaş ilerleyen, aralıklı semptomlar
- SSS semptomları; baş ağrısı, konfüzyon, oryantasyon bozukluğu, davranış değişiklikleri ve hafıza
- Periferik SS semptomları; el ve ayaklarda uyuşma, ağrı, kuvvet kaybı, yürüme güçlüğü
- Diğer nörolojik semptomlar
- Kronik yorgunluk, hafta sonunda azalan dikkat ve hafıza sorunları Tipik organik solventlerin nörolojik etkileri aşağıdadır;
Tipik organik solventlerin nörolojik etkileri
Solvent | Klinik tanı |
Karbon disülfit | Akut: ensefalopati
Kronik: periferik nöropati, parkinsonizm |
n-hekzan,
metil bütil keton |
Akut: narkoz
Kronik: periferik nöropati |
Perkloroetilen | Akut: narkoz
Kronik: periferik nöropati, ensefalopati |
Toluen | Akut: narkoz
Kronik: ataksi nöropati, ensefalopati |
Trikloretilen | Akut: narkoz
Kronik: ensefalopati, kranial nöropati |
Solvent nörotoksisitesi şöyle sınıflandırılır (1985 Uluslararası Solvent Çalıştayı);
Tip 1 (organik etkilenme sendromu): Yorgunluk, hafıza bozukluğu, sinirlilik, dikkat güçlüğü ve hafif duygudurum bozukluğu ile karekterlidir. Etkenle temas kesilince düzelir.
Tip 2 (Orta kronik toksik ensefalopati) : Nörotoksisite semptomları ve anormal nöropsikolojik test sonuçları. İki alt gruba ayrılır:
Tip 2A: Kalıcı kişilik veya duygudurum değişikliği, Tip 2B: Zihinsel fonksiyonlarında bozulma.
Tip 3 (ciddi kronik toksik ensefalopati): zihinsel ve bellek fonksiyonlarında genel bozulma (demans). Genellikle geri döndürülemez. 20 yıldan uzun süren yoğun solvent maruziyetinden sonra gelişen bu tablo ‘Boyacı sendromu’ olarak da adlandırılır.
Organik solventlerin sinir sistemi etkileri dışında diğer organ ve sistemler üzerinde de değişik etkileri vardır (Tablo 3).
Organik solventlerin sistemik etkileri
1. Mesleki dermatitler; Tüm mesleki dermatitlerin % 20’si.
2. Sinir sistemi etkileri · Akut SSS etkileri · Kronik SSS etkileri · Periferik sinirlere ve kafa sinirlerine etkileri 3. Solunum etkileri · Akut etkiler · ÜSY irritasyonu · Pulmoner ödem · Kronik etkiler: Hemen hemen yoktur. 4. Kardiyak etkileri · Aritmojenler: myokard duyarlılığının artması. Madde bağımlılarında ani ölüm nedeni 5. Karaciğer etkileri · Daha çok karbon tetraklorüre bağlı olmak üzere, akut, subakut, kronik karaciğer hasarı 6. Böbrek etkileri · Akut ve kronik tübüler fonksiyon bozukluğu; Karbon tetraklorüre bağlı, nadir. |
Tanı kriterleri
- Solventlere uzun süreli ve /veya yoğun maruziyet öyküsü
- Uyumlu semptomların varlığı
- Nöropsikolojik testlerde objektif patolojik bulguların varlığı
- Diğer organik psikiyatrik hastalıkların dışlanması
Tanı işyeri hekimi, nöroloji uzmanı ve nöropsikolog tarafından birlikte konulmalıdır.
Meslek öyküsü
- Semptomların zamanla ilişkisi
- Geçmiş ve şimdiki meslek öyküsü
- Şimdiki işinde kısa süreli maruziyet semptomları
- Kişisel koruyucu kullanımı
- Alkol, sigara, ilaç kullanımı
- İş arkadaşlarında benzer semptomların varlığı
- Çalışma ve ortam koşulları(kapalı alan, havalandırma, ısı, yüzey malzemeleri, çözücü miktarı, yoğunluğu, kişisel koruyucu kullanımı) sorgulanmalıdır.
Semptom ve bulgular
Kronik çözücü nörotoksisitesi:
- yorgunluk
- uyku bozuklukları
- sinirlilik, anksiyete
- iştah kaybı
- alkol intoleransı
- hafıza ve konsantrasyon güçlüğü
- Sıklıkla frontal lob işlev bozukluğu ve bunun sonucunda planlama, organizasyon ve soyut düşünme sorunları vardır.
Kişi ya da gruplarda kronik etki değerlendirmesi için semptom tarama anketleri kullanılabilir.
Sinir Sistemi Semptomları Anket Formu Örneği
Soru | Evet | Hayır |
1. Unutkanlığınız var mı? | ||
2. Çevrenizdekiler unutkan olduğunuzu söylüyor mu? | ||
3. Unutmamak için sık sık not alır mısınız? | ||
4. Ocağı kapatmak, kapıyı kilitlemek gibi şeyleri yapıp yapmadığınızı geri dönüp kontrol etme ihtiyacı duyar mısınız? | ||
5. Gazete, kitap okurken anlamakta zorluk çekiyor musunuz? | ||
6. Sık sık dikkat zorluğu yaşıyor musunuz? | ||
7. Sık sık nedensiz huzursuzluklarınız oluyor mu? | ||
8. Sık sık nedensiz depresyon yaşıyor musunuz? | ||
9. Nedensiz yorgunluk hissediyor musunuz? | ||
10. Cinsel yaşamla normal olduğunu düşündüğünüzden daha az ilgileniyor musunuz? | ||
11. Efor olmaksızın çarpıntılarınız oluyor mu? | ||
12. Bazen göğüste baskı hissediyor musunuz? | ||
13. Nedensiz terlemeleriniz oluyor mu? | ||
14. En az haftada bir başağrınız oluyor mu? | ||
15. Sıklıkla vücudunuzun herhangi bir yerinde ağrılı karıncalanmalar oluyor mu? | ||
16. Düğme ilikleme ve açma sorunu yaşıyor musunuz? |
Bu anketin aşağıdaki gibi sonuçlanması halinde, ileri değerlendirmeler gereklidir;
- 28 yaşından genç işçilerde 4 olumlu cevap
- 28 yaşından büyük işçilerde 6 olumlu cevap
Bu anket sadece nöropsikiyatrik semptomların değerlendirilmesi içindir. Akut etki ya da diğer sistem etkilerinin değerlendirilmesi için kullanılmaz.
Fizik muayene
Duyusal veya sensorimotor polinöropati bulguları olabilir. Ancak muayene bulguları ile maruziyet ilişkisi zayıftır.
- Duygudurum, konuşma ve bilinç değişiklikleri, jeneralize nöbetler, koma ve ölüm
- Nistagmus gibi beyin sapı bulguları
- Trigeminal nöropati – TCE maruziyeti
- Motor bulgular, duysal bulgular, refleks değişiklikleri
- Ataksi, distaksi veya dismetri gibi serebeller bulgular
Nöropsikolojik Testler:
Solvent maruziyetinini değerlendirilmesindeki temel testlerdir. Ön görüşme ve test kalıplarından oluşur.
Ön görüşme: Psikososyal fonksiyon değerlendirmesi, başa çıkma becerileri ve benzer semptomlara neden olabilecek ya da artırabilecek diğer faktörlerin (küçük kapalı kafa travması, alkol ve ilaç alımı, psikososyal stres seviyeleri gibi) değerlendirilmesi, hafıza bozukluğu ve günlük yaşamda diğer bilişsel problemlerin etkilerinin değerlendirilmesi amaçlarıyla yapılır. Eğitimi, geçmiş hobi ve etkinliklerinin sorgulanması, önceki zeka düzeyinin tahminine yardımcı olur.
Nöropsikolojik Test Kalıpları
Test | Amacı | Test süresi dk |
Yeni yetişkin okuma testi(New Adult Reading Test=NART) ve WAIS-R’den kelime hazinesi | Önceki zeka düzeyinin tahmini | 10 |
Çıkarma Testi | Dikkat | 5 |
WAIS-R’den “dizi sembol” | Psikomotor hız | 5 |
WAIS-R’den “Resim tamamlama” | Basit uzaysal algılama | 5 |
WAIS-R’den “Blok Düzenleme” | Karmaşık uzaysal algılama ve hız | 5 |
Rey-Osterreith Karmaşık şekil testi | Karmaşık uzaysal algılama ve motor koordinasyon, planlama öncelikleri, Uzun süreli uzaysal hafıza | 10 |
Sayı dizisi | Anlık hafıza ve zihinsel izlem | 10 |
Seçici hatırlama testi | Uzun süreli sözel hafıza | 10 |
(a) WAIS-R’den “benzerlikler”
(b) Wisconsin Kart sınıflandırma (c) Karmaşık şekil kopyalama (d) Akıcı konuşma |
Frontal lob yetenekleri
(soyut düşünme, organizasyon, planlama, set değiştirme, kelime başlatma) |
20 |
Ayırıcı tanı
Diğer organik ve psikiyatrik hastalıklar;
- Major depresyon
- Uyku bozuklukları
- Nörodejeneratif hastalıklar: Alzheimer, Parkinson
- Nörovasküler hastalıklar
- Neoplazmlar: beyin tümörü, paraneoplastik semptomlar
- Metabolik nedenler: avitaminoz, tiroid hastalıkları
- Travmatik beyin hastalıkları
Diğer toksik ensefalopatiler: alkol, ilaçlar,kurşun, cıva, arsenik, kalay, manganez
Diğer mesleki nörolojik durumlar
Nörotoksin | Klinik tanı |
Arsenik | Akut: ensefalopati
Kronik: periferik nöropati |
Kurşun | Akut: ensefalopati
Kronik: ensefalopati ve periferik nöropati |
Manganez | Akut: ensefalopati
Kronik: parkinsonizm |
Cıva | Akut: başağrısı, bulantı, titreme
Kronik: ataksi, periferik nöropati, ensefalopati |
Kalay | Akut: hafıza bozuklukları,kasılmalar, oryantasyon bozukluğu
Kronik: ensefalomyelopati |
Tedavi
- Maruziyetten uzaklaştırma
- Başka bir meslek edindirme eğitimi
- Psikolojik destekler
- Stres yönetimi
- Öfke yönetimi
- Başetme becerileri(hafıza bozuklukları ile baş etme gibi)
- Hastayı sorunları ve nedenleri hakkında bilgilendirme
- Arkadaşları ve ailesinin hastayı anlama ve desteğinin kolaylaştırılması
Prognoz
Akut bulgular, etkenden uzaklaştıktan kısa süre sonra düzelir. Kronik bulguların düzelmesi uzun zaman alır. Bazen kalıcı olabilir.
Duyarlılık
Altta yatan nörolojik ve psikiyatrik bozuklukları olanlar daha duyarlıdır.
Önleme
- Az zararlı olanının seçilmesi
- Kapalı sistemlerin kullanılması
- Su bazlı boyaların solvent bazlı olanlara tercih edilmesi
- Yeterli havalandırma
- Kişisel koruyucular
- Kuru temizleme ve metal yüzey temizliği amaçlarıyla kullanımlarının yasaklanması
- Uyarı levhaları
- Eğitim
- İşyeri ortam gözetimi: İşyeri ortam havasında organik çözücüler düzeyi (Ortam ölçümleri)
- İşe giriş muayeneleri
- Periyodik muayeneler
Anamnez
İyi bir meslek anamnezi hem hastalıkların başlaması ve ilerlemesini engeller, hem de işyerindeki diğer çalışanların korunmasını sağlar. İşyeri hekimi meslek hastalıkları tanısı koyabilmek için şu üç konuda yeteneğini artırmalıdır:
- Meslek hastalıklarından güçlü bir şüphe düzeyi
- Yeterli meslek öyküsü alma becerisi
- İş yeri hekimliği kaynaklarına kolay erişim
Anamnez alırken, hastalıklarda mesleksel etyolojinin düşünülmesini güçlendiren şu 4 sorunun yanıtı bulunmaya çalışılmalıdır;
Nedensel İlişki | Soru |
---|---|
Ölçütleri | Maruziyetin başlangıcı ile semptomların ortaya çıkışı arasındaki süre nedir? |
Temporal ilişki | Semptomlar işten uzaklaşmakla(tatil veya iş değişikliği) düzeliyor mu? |
Doz-Etki ilişkisi | Yüksek maruziyet düzeyi olan ortamlarda veya belli işlerde semptomlar ağırlaşıyor mu? |
İlişkinin gücü | İş arkadaşlarında da aynı maruziyetler aynı semptomlara neden oluyor mu? |
Hastanın yaptığı işi hakkında bilgi edinmek çok zaman almaz. Bunun için kısa ve uzun tarama soru listeleri kullanılabilir;
- Ne tür iş yapıyorsunuz?
- Sağlık sorununuzun işinizle ilgili olduğunu düşünüyor musunuz?
- Yakınmalarınız hafta içinde ya da sonunda ağırlaşıyor mu? Evde ya da işte ağırlaşıyor mu?
- Şunların herhangi birine maruz kalıyor musunuz: kimyasallar, tozlar, metaller, radyasyon, gürültü veya sık tekrarlanan hareketler?
- Bunların herhangi birine geçmişte maruz kaldınız mı?
- İşyerinde kişisel koruyucu kullanıyor musunuz?
- İş arkadaşlarınızın herhangi birinde benzer yakınmalar var mı?
Kaynak: ÇSGB Kaynakları